Systeemtherapie is een vorm van psychotherapie die zich richt op de relaties tussen mensen binnen hun sociale systemen. Dit kunnen systemen zijn zoals gezinnen, partnerrelaties, vriendenkringen, scholen en bedrijven. In systeemtherapie wordt de onderlinge beïnvloeding en dynamiek tussen de systeemleden geanalyseerd, omdat problemen vaak ontstaan door complexe interactiepatronen. Door de nadruk op de onderlinge invloed van systeemleden, kan een systeemtherapeut nieuwe inzichten bieden en effectieve interventies toepassen om verandering teweeg te brengen. Dit leidt tot een verbetering van de communicatie, het begrip en de samenwerking binnen het systeem en bevordert zo de persoonlijke groei en ontwikkeling van de betrokkenen door patronen te doorbreken.
Crisis als kans
Een hoopvol perspectief is dat door een crisis (persoonlijke crisis, relatiecrisis, conflict) de grootste ruimte ontstaat om te veranderen. Dit kan leiden tot een rigoureuze omslag. Een zg. 2e ordeveranderingen die blijvend is, omdat er een nieuw evenwicht ontstaat waardoor het systeem op een hoger existentieel niveau kan functioneren en beter past bij de huidige behoeften van de individuele systeemleden. Hierdoor is groei mogelijk en wordt het systeem naar een volgende ontwikkelingsfase gebracht.
Het geloof in groei
Er is voor ieder mens altijd en ieder keer weer een herkansing om te groeien door nieuwe existentiële gebeurtenissen te overwinnen en levensfasen goed te doorleven. Dit schept de mentale ruimte om flexibeler te worden in opvattingen en overtuigingen en om gezondere sociale vaardigheden en coping strategieën te ontwikkelen. Hierdoor kan men psychologisch uitrijpen tot een gedifferentieerd en authentiek mens met een verdieping in het beleven van en omgaan met emoties, intimiteit en oplossend vermogen.
De 1e en 2e orde verandering
Een 1e orde verandering is een “aanpassing” aan de wens van de ander. “Zeg jij maar wat jij wil, dan zal ik dit doen”. Maar met tegenzin en onder impliciet (niet uitgesproken) protest! De 2e orde verandering gaat dieper en wijzigt iemands overtuiging en geloofssysteem. Het gevoel is verandert en het motief krijgt een ander perspectief. “Ik zie nu in waarom je hier last van had en dat ik hierin moest veranderen. nu zie ik zelf wel in dat dit ook beter is voor mijzelf… dank je wel!”. Dan is de verandering “onomkeerbaar” omdat er een fundamenteel ander inzicht voor in de plaats is gekomen. En is een blijvende verandering een feit en dit is wel de grootste verdienste van de Systeemtherapie!
Systeemtherapeuten hanteren verschillende principes die centraal staan in hun benadering:
1. Alles is een Systeem
Systeemtherapie richt zich op systemen en subsystemen die onderling verbonden en van elkaar afhankelijk zijn om balans (homeostase) te behouden. Een partnerschap of gezin is bijvoorbeeld een micro-systeem, terwijl de bredere samenleving of de wereldgemeenschap macro- en supra-systemen vormen. De uitwisselingen en invloeden tussen verschillende systeemniveaus vormen ons bewustzijn, onze overtuigingen en sociaal gedrag en organiseren de sociale orde.
2. Alles is Context
Elk individu wordt gevormd door zijn unieke culturele, sociale en historische context die bepaalt hoe hij de werkelijkheid waarneemt en interpreteert.
3. Al het Gedrag is Communicatie
Het is onmogelijk om niet te communiceren—zelfs stilte is een vorm van communicatie. Gedrag roept onvermijdelijk reacties op bij anderen. Communicatie kan verbaal en non-verbaal zijn en congruentie tussen beide is cruciaal om begrepen te worden. Incongruentie leidt tot verwarring. Paul Watzlawick’s werk hierover in zijn boek The Pragmatics of Human Communication is zeer verhelderend.
4. Alles is Relatie
Mensen hebben relaties met hun persoonlijke geschiedenis, met zichzelf en met hun omgeving. Of we nu familieleden, buren, werknemers of leden van een gemeenschap zijn, we vervullen rollen en posities die worden gereguleerd door sociale normen en codes. Zowel expliciet als impliciet.
5. Inhouds- en Betrekkingsniveau
Communicatie vindt plaats op zowel het inhoudelijke als het relationele niveau, waarbij het laatste een grote invloed kan hebben op hoe boodschappen worden ontvangen en begrepen.
6. Alles is Feedback
Systeemtherapeuten zien interacties als wederkerige feedbackloops. Negatieve patronen zoals wanneer de ene persoon zich terugtrekt in passiviteit, terwijl de ander overcompenseert door te veel controle te nemen, kunnen relaties vastzetten in ongezonde cycli.
7. Alles is Circulair
In plaats van in termen van oorzaak en gevolg te denken, begrijpen systeemtherapeuten relaties als circulaire interacties. Beide individuen dragen bij aan het in stand houden van het probleem en verandering vereist het doorbreken van deze dynamieken.
8. Wederzijdse Afhankelijkheid
Relaties bestaan dankzij wederzijdse afhankelijkheid. In een gezonde ouder-kindrelatie accepteert het kind zorg, terwijl de ouder zich aanpast aan de ontwikkelingsbehoeften van het kind. Als de dynamiek ongezond is, kan systeemtherapie helpen om deze patronen te doorbreken en de natuurlijke samenwerking te herstellen.
9. Het Levensfasenmodel
Iedereen doorloopt levensfasen en stadia van persoonlijke ontwikkeling. Of het nu gaat om relaties, carrières of persoonlijke groei, systeemtherapie helpt individuen om deze fasen te navigeren.
10. Het Symptoom als Drager van Betekenis
Systeemtherapeuten onderzoeken de betekenis van symptomen binnen de relationele en historische context en begrijpen hoe deze symptomen interageren met en invloed hebben op het systeem.
11. Herhalende Patronen en Parallelle Processen
Veel mensen kiezen onbewust partners of situaties die onopgeloste dynamieken uit hun verleden herhalen. Systeemtherapeuten helpen cliënten om deze cycli te doorbreken, waarbij vaak waardevolle inzichten worden opgedaan via therapeutische relaties die de dynamiek in het echte leven weerspiegelen.
12. Doorlaatbare Grenzen
Gezonde familiesystemen hebben doorlaatbare grenzen waar individuen zich verbonden voelen, maar ook ruimte hebben om hun identiteit te ontwikkelen.
13. Triangulatie
Dit gebeurt wanneer één persoon in een relatie een alliantie vormt tegen een ander, waardoor de gezonde dynamiek wordt verstoord. Systeemtherapie helpt om de balans te herstellen door rollen en acties te verduidelijken.
Systeemtherapie, of systemische therapie, ontstond in de jaren 1950 en 1960 als een reactie op het groeiende besef dat individueel gedrag diepgaand wordt beïnvloed door de bredere sociale en relationele context. De wortels van het systemisch denken zijn terug te voeren op het werk van de Britse antropoloog Gregory Bateson en de Palo Alto-groep, waartoe onderzoekers zoals Jay Haley, Don Jackson en John Weakland behoorden. Hun werk werd sterk beïnvloed door de cybernetica en communicatietheorie, waarbij de nadruk lag op hoe interactie- en communicatiepatronen binnen gezinnen bijdragen aan psychische problemen. Ze verwierpen het idee om zich uitsluitend te richten op het individu in isolatie en benadrukten in plaats daarvan hoe relaties en communicatie binnen systemen, met name families, een centrale rol spelen in de geestelijke gezondheid.
In deze vroege fase werd de theorie van “dubbele bindingen” ontwikkeld, die verklaarde hoe tegenstrijdige communicatie binnen gezinnen kon bijdragen aan de ontwikkeling van schizofrenie. Dit was één van de eerste pogingen om aan te tonen hoe een disfunctionele gezinscommunicatiestijl kon leiden tot ernstige psychische stoornissen. De vroege systemische benaderingen, zoals gezinstherapie, beschouwden het gezin als een geheel in plaats van zich alleen te richten op het individu. Psychische symptomen werden gezien als voortkomend uit relationele dynamiek in plaats van louter individueel te zijn.
In de jaren 1970 en 1980 werd systeemtherapie meer geformaliseerd met de oprichting van verschillende scholen en benaderingen. Een belangrijke ontwikkeling was de strategische therapie, die werd ontwikkeld door denkers zoals Jay Haley en Cloe Madanes. Deze benadering legde de nadruk op interventies die gericht waren op het doorbreken van problematische communicatie- en gedragspatronen binnen een gezinssysteem. Een andere belangrijke benadering was de structurele gezinstherapie, geïntroduceerd door Salvador Minuchin, die zich richtte op de rollen en grenzen binnen gezinssystemen en hoe het herstructureren van deze structuren kon leiden tot gezonder functioneren. Beide benaderingen speelden een belangrijke rol bij het ontwikkelen van praktische therapeutische technieken om gezinsdynamiek te transformeren.
In de jaren 1980 en 1990 bleef systeemtherapie zich ontwikkelen en nieuwe perspectieven integreren. Een belangrijke tak die zich in deze periode ontwikkelde was de contextuele therapie, opgericht door Ivan Boszormenyi-Nagy. Deze benadering legde sterk de nadruk op ethische dimensies van gezinsrelaties met aandacht voor kwesties als rechtvaardigheid, vertrouwen en intergenerationele loyaliteit. Ook de narratieve therapie, gepionierd door Michael White en David Epston, kwam voort uit de systemische traditie. Deze benadering moedigde mensen aan om hun problemen te herdefiniëren door zichzelf los te koppelen van hun problemen en deze te zien als verhalen die herschreven konden worden. Deze periode zag ook een opkomst van postmoderne en sociaal-constructivistische perspectieven binnen de systeemtherapie, die traditionele opvattingen over objectieve waarheid in twijfel trokken en meer de nadruk legden op de subjectieve ervaringen van individuen binnen hun relationele context.
Systeemtherapie omvat tegenwoordig een breed scala aan benaderingen die een gemeenschappelijke focus hebben op relaties, communicatiepatronen en sociale contexten. Tegenwoordig wordt het erkend als een effectieve aanpak voor het behandelen van een breed scala aan psychologische, emotionele en relationele problemen. Moderne systeemtherapie wordt toegepast in niet alleen gezinstherapie, maar ook in relatietherapie, groepstherapie en zelfs binnen organisaties. Het wordt vooral gewaardeerd vanwege het vermogen om complexe en chronische problemen aan te pakken, waaronder familieconflicten, trauma, verslaving en geestelijke gezondheidsproblemen door de onderliggende dynamiek te behandelen die bijdraagt aan deze problemen. Door zijn holistische en relationele focus blijft systeemtherapie zich ontwikkelen, waarbij elementen worden geïntegreerd uit de cognitieve gedragstherapie, de psychodynamische therapie en meer recente benaderingen zoals mindfulness en emotiegerichte therapieën.